Filozofia i poezja w ujęciu tradycjonalistycznym

Bo mimo wszystko od dzieciństwa już pojmowałem,
że przeżycie artystyczne na swoim najwyższym poziomie
jest rzeczywiście przyrodzoną analogią przeżycia mistycznego.¹

Thomas Merton OCSO (1915–1968)

W historii myśli europejskiej długie tradycje posiada przeciwstawianie sobie filozofii, jako dziedziny racjonalnej, i poezji, jako dziedziny uczuć, fantazji, wyobraźni, a więc dziedziny irracjonalnej.

Przeciwieństwo to zostało skonstruowane sztucznie, a pogląd o jego istnieniu powielany jest bezrefleksyjnie z jednego pokolenia akademików na drugie. Po pierwsze, filozofia jest sferą myśli, ale myśl nie jest bynajmniej automatycznie tożsama z rozumowaniem w sensie racjonalistycznym. Myśl to władza duchowa zdolna, we właściwych warunkach i po odpowiednim przygotowaniu, wnikać w rzeczywistość ponad–rozumową. Na przykład św. Augustyn doświadczenie iluminacji charakteryzował jako spotęgowanie myśli (inaczej niż Plotyn, który opisywał iluminację jako akt ekstazy). Po drugie, ta sama władza duchowa wyraża się w poezji. Jeden z najbardziej znanych na świecie polskich liryków uważał wręcz, że podstawowym obowiązkiem poety jest myśleć w wierszu².

Tradycyjnie uprawiane filozofia i poezja są dwoma nieco odmiennymi formami oglądu wyższej rzeczywistości. W dawnych wiekach filozofia miała raczej wyjaśniać człowiekowi jego miejsce w porządku wszechrzeczy, natomiast poezja miała raczej pozwolić mu poczuć się zjednoczonym z tym ładem. Taką poezję uprawiali w IV wieku kapadoccy Ojcowie Kościoła (św. Grzegorz z Nazjanzu³, św. Grzegorz z Nyssy⁴), w XIII wieku mistycy tak różni, jak św. Franciszek z Asyżu⁵ i św. Tomasz z Akwinu⁶, w XVI wieku wizjonerzy hiszpańscy (św. Teresa z Avila⁷ i jej uczeń św. Jan od Krzyża⁸). Ale uprawiali ją także pogańscy platonicy Proklos⁹ i cesarz Flawiusz Klaudiusz Julian, a w nowożytności protestanci, jak Anioł Ślązak¹⁰ czy baron Friedrich von Hardenberg zwany Novalisem¹¹. Wszyscy ci, którzy wyrośli w tradycyjnych kulturach lub zachowali wewnętrzną łączność z ich dziedzictwem. Wymieniać tych, co uprawiali filozofię jako sztukę kontemplacji wyższego ładu wszechświata – właśnie sztukę – nie sposób w tym miejscu. Było ich zbyt wielu. Jeszcze zmarły w 1948 r. Nikołaj Bierdiajew nauczał zgodnie z prawdą, że filozofia ma uzdolniać człowieka do aktu poznawczego przebijającego zasłonę rzeczywistości codziennej i doczesnej: „Filozofia jest sztuką, a nie nauką. Specyficzną sztuką, zasadniczo odróżniającą się od poezji, muzyki czy malarstwa – sztuką poznania. Filozofia jest sztuką dlatego, że jest ona twórczością. Filozofia jest sztuką dlatego, że przedstawia szczególny dar wyższości i powołania, dlatego, że w niej odciska się osobowość twórcy nie mniej niż w poezji i malarstwie. Ale filozofia tworzy realne idee, a nie obrazy. Filozofia jest sztuką poznania w wolności, przez tworzenie idei, sprzeciwiających się światowej ograniczoności i konieczności i przenikających w zakrytą istotę świata”.¹²

Cywilizacja nowożytna jest cmentarzyskiem cywilizacji sakralnej. Wiele ważnych dla niej dziedzin to zeświecczone gałęzie świętej wiedzy, tradycyjnych sztuk i idei, powstałe na skutek zamykania się człowieka na wyższe poziomy rzeczywistości. W ten sposób metafizyka zamieniła się w fizykę, astrologia – w astronomię, alchemia – w chemię, spekulacja przyrodnicza – w biologię, nauka o społeczeństwie organicznym – w socjologię, geografia sakralna – w geopolitykę¹³. Popularna na początku XX wieku idea klerkizmu – odwrócenia się warstwy inteligenckiej od spraw politycznych i poświęcenia się wyłącznie „czystym” zagadnieniom intelektualnym¹⁴ – nie była niczym innym, niż nowoczesną, zeświecczoną wersją greckiego ideału życia filozoficznego i średniowiecznego ideału życia kontemplacyjnego, z inteligentami w roli świeckiego, modernistycznego odpowiednika mnichów czy mistrzów medytacji. Ujawnia to już jej nazwa: wyraz „klerk” jest nieco tylko odmienną formą wyrazu „kleryk”¹⁵. Filozofię i poezję łączyło również to, że stosunkowo najdłużej opierały się zeświecczeniu, wbudowanemu nieuchronnie w kulturę nowoczesności¹⁶.

Współczesna filozofia i poezja nie zasługują na swe nazwy. Współczesna filozofia jest pozbawiona funkcji mądrościowej, zaś współczesna poezja jest pozbawiona funkcji wizyjnej. W rezultacie obie utrudniają człowiekowi drogę do poznania wyższej rzeczywistości, zamiast ją ułatwiać.